روش سنتی تحصیل علوم در حوزات علمیه چیست؟
در حوزات علمیه‌ی قدیم مقدماتی بود که عموما شامل شاخه‌های مختلف ادبیات عرب میشد و بعد دو گرایش کلی منقول و معقول.
منقول شامل فقه و اصول و توابع آن نظیر رجال و درایه و امثال اینها بود.
معقول شامل منطق و فلسفه و عرفان.
خواندن علوم منقول به کسب دید اجتهادی در فقه و احکام می‌انجامد و در این محفل مدنظر ما نیست.
لیست دروس مقدمات و ادامه‌ی آن با گرایش معقول ذیلا آمده است.
(اعداد مذکوره در جلوی هر درس تعداد صوت‌های آن درس در تدریس اساتید شاخص همان درس هست.)
(هر جلسه‌ی درس حدود 40 دقیقه هست.)
همه‌ی دروس حوزوی از ابتدا تا انتها (و البته به ترتیب) با گرایش معقول:
بخش ادبیات عرب:
• صرف ساده (162)
• صمدیه (95)
• سیوطی (210)
• مغنی اللبیب (150)
• لغت(مجمع البحرین)
• معانی و بیان، (جواهر البلاغه) (135)
بخش منطق:
• المنطق (130)
• منطق منظومه (106)
• منطق اشارات (98)
بخش فلسفه:
• برهان شفا (35)
• بدایه الحکمه (99)
• اشارات و تنبیهات (292)
• الهیات شفا (92)
• حکمه الاشراق (80)
• نهایه الحکمه (144)
• شرح منظومه (292)
• اسفار اربعه جلد 1 (374)
• جلد 2 (268)
• جلد 3 (415)
• جلد 6 (638)
• جلد 8 (208)
• جلد 9 (233)
بخش عرفان:
• عرفان عمومی (90)
• تمهید القواعد (199)
• فصوص الحکم (743)
• مصباح الانس (541)
• منازل السایرین (299)
خواندن همه‌ی این دروس گرچه فراگیری معارف اسلامی در حد اعلای خود را به همراه میآورد اما با وقت و مشغله‌های بسیاری از علاقه‌مندان سازگار نیست. از طرفی بر اساس روایت مشهور رسول الله صلوات الله علیه و آله:
لایترک المیسور بالمعسور
(انجام مقداری از تکلیف که از دست مکلف بر می‌آید، به علت دشوار یا غیر مقدور بودنِ انجام کامل آن، ترک نشود.)
و بیان حضرت امیرالمومنین علیه‌السّلام که می‌فرمایند:
مالا یدرَک کلُّه، لاُیترک کلُّه
(کاری را که نمی‌توان به شکل کامل انجام داد، نباید از اساس ترک کرد.)
لذا فکر شد که یک نسخه‌ی سبک و مختصر از همین دروس را تهیه کرده و با هم بخوانیم.
در این جا به‌طور خیلی اجمالی عرض میکنم که ما با خلاصه یا حذف هر بخش چه چیزهایی را از دست می دهیم و با خواندن همان بخش در پایان چه داشتههایی خواهیم داشت. این امر انتظار ما را از این دوره واقعی‌تر میکند و برای برخی دوستان که مایل باشند انرژی بیشتری در این راه مصروف نمایند نیز راه را باز میگذارد.
این دروس در تقسیم‌بندی اولیه چهار بخش دارند:
• زبان عربی
• منطق
• فلسفه
• عرفان
ادبیات عربی مجموعهای از 13 علم است: نحو، صرف، عروض، قافیه، لغت، قرض، انشاء، خط، بیان، معانی، بدیع، محاضرات و اشتقاق.
در کتب حوزوی صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع خوانده میشود.
علم صرف از ساختار کلمات بحث میکند و علم نحو قواعد گرامر عربیست.
معانی عهده‌دار بلاغت کلام است و تامین اغراض ثانوی متکلم در قبال مخاطب.
بیان عهده‌دار فصاحت کلام است و استفاده از قوه‌ی خیال برای روانی معنوی کلام.
بدیع به ویژگی های زیبایی شناختی سخن بازمیگردد.
الف) صرف و نحو
مشخص است که با یک نگاه حداقلی بایستی صرف و نحو را فرا بگیریم.
در دروس صرف و نحو حوزوی ما با سه طیف متن مواجهیم:
- صرف و نحو مقدماتی که نظر نویسنده‌ی متن را در هر مورد بیان میکند مانند «صرف ساده» و «الهدایة فی النحو».
- صرف و نحو پیشرفته که در آن نظرات مختلف در مورد هر قاعده نقل میشود ، مانند «الفیه»ی ابن مالک (۱۰۰۰ بیت شعر در نحو و صرف نوشته شده در قرن هفتم) و شروح آن (نظیر «ابن عقیل» و «سیوطی»)
-صرف و نحو استدلالی که علاوه بر نقل اقوال در هر مورد، شامل استدلالالت مربوط به هر یک نیز هست، مانند «مغنی اللبیب» ابن هشام که در قرن هشتم نوشته شده است.
مشخص است که می توان به خواندن «صرف ساده» که یک کتاب جدید و نوشته‌ی شهیدین انقلاب، آیةالله قدوسی ره و آیةالله بهشتی ره است در صرف قناعت نمود.
«الهدایة فی النحو» نیز یک کتاب کاربردی و ساده‌تر است و می‌تواند علی‌البدل «صمدیه» باشد که نوشته‌ی مرحوم شیخ بهایی ره (م ۱۰۰۰) است.
با خواندن این دو کتاب، متون عربی و دینی و درسی برای ما قابل فهم میشود.
البته خواندن مجموع کتاب‌های نامبرده در حوزه یک خاصیت جنبی هم دارد و آن تکرار قواعد در مراحل بالاتر است که به نشستن بیشتر آنها در ذهن کمک میکند و این ضعف را می‌توان با تمرین بیشتر در هنگام خواندن این دو کتاب جبران نمود.
اما هدف ما از مطالعه‌ی ادبیات عربی چیست؟
هدف اول توانایی تسلط روی متون مقدس یعنی کتاب و سنت است.
در مورد قرآن کریم تقریبا هر کار ممکن انجام شده است و منابع متعددی که همه‌ی وجوه ادبی قرآن کریم را بررسی کرده‌اند وجود دارند و اکثر آنها با استفاده از ابزارهای نرم‌افزاری تحت وب به صورت آنلاین نیز پیاده‌سازی شده‌اند.
در مورد روایات نیز کارهای خوبی انجام شده است و نرم‌افزارهای آفلاین و تحت‌وب خوبی داریم. برای نمونه یکی از کارهای موثر در این زمینه اعراب‌گذاری حدود 400 جلد کتاب مرجع روایی توسط موسسه‌ی تحقیقات کامپیوتری نور در قم است.
این امکانات انرژی لازم ما برای حل مشکلات ادبی در برخورد با متون دینی تا حد بسیار زیادی کاهش میدهد.
هدف دوم این است که دانستن زبان عربی برای خواندن کتب درسی حوزوی ضروریست. در این زمینه نیز متون حوزوی همه به صورت آنلاین و با انواع و اقسام شروح و ترجمه‌ها به صورت کاغذی و الکترونیک و حتی نرم‌افزاری در دسترس‌اند.
سوم رجوع به منابع غیرمقدس دینی است که بخش بزرگی و بلکه قریب به اتفاق آنها به دلیل عربی بودن زبان علمی جهان اسلام به عربی نگارش شده‌اند و لذا بدون تسلط و فهم روان زبان عربی دسترسی به آنها با اشکال مواجه میشود و ترجمه‌ی آنها هم غالبا در دسترس نیست و اگر باشد هم همان اشکال عمومی ترجمه‌های فارسی را دارد که مطلب کتاب را به سطح فهم مترجم فرو می‌کاهد.
نتیجه این که تسلط به زبان عربی که به نظر حقیر ثقل فراگیری آن روی تمرین و مراجعه‌ی مستمر به کتب عربیست، نقش بسیار موثری در سرعت پیشرفت طلبه در کتب بعدی درسی دارد چرا که همه‌ی آنها عربی‌اند و به تفهیم بهتر مطالب هم منجر میشود، چون منابع جنبی متعدد عربی هم برای هر درس در دسترسند.
ب) معانی و بیان و بدیع
کتب درسی در معانی و بیان و بدیع در حوزه، «المطول» و «المختصر» هر دو نوشته‌ی تفتازانی (قرن هشتم) هستند که یکی خلاصه‌ی دیگری است. برای جبران نقص نخواندن آنها می توان از «جواهر البلاغه» که یک کتاب جدید التالیف نوشته‌ی احمد الهاشمی است و روانتر و مختصرتر است استفاده نمود.
ج) لغت
آموختن کاربردی ادبیات عربی بایستی با فراگیری لغات عربی هم همراه باشد.
در زبان عربی راه فراگیری لغات به دو دلیل راحت‌تر از سایر زبان‌ها است:
یکی آمیختگی شدید زبان عربی و فارسی است که کار را برای فارسی زبان‌ها تسهیل می کند و دیگری ساختار زبان عربی است که مانند زبان‌های سامی واژهخت در آن بر اصل ریشه‌های سه حرفی یا چهار حرفی ساخته می‌شوند و اشتقاق واژه‌های مختلف براساس تغییر شکلی است که به این ریشه‌ها داده میشود و به نام ابواب ثلاثی مزید یا رباعی خوانده می شود.
یعنی از یک ریشه‌ی سه یا چهار حرفی حدود ده باب ثلاثی مزید و هر یک چند زمان ماضی و مضارع و امر و ... که هر کدام 14 صیغه دارند به علاوهی اسماء زمان و مکان و آلت و ... ساخته می‌شوند که مجموعا به سیصد و اندی در مورد هر ریشه بالغ می شود و اکثرآنها قیاسی هستند.
رکن رکین تعلم عربی مانند هر زبانی تمرین و ممارست است.
لذا دوستان بایستی تجزیه و ترکیب‌های مکرر داشته باشند. در مورد قرآن کریم که مشکلی نیست و تجزیه و ترکیب همه‌ی کلمات و آیات آن موجود است و بهترین و کامل‌ترین کتاب در این زمینه «إعراب القرآن الکریم و بیانه»، تألیف مرحوم محی‌الدین درویش از ادبا، قرآن‌شناسان و نحویان صاحب‌نظر معاصر شهر حمص سوریه است که تقریبا همه ی آثار پیشینیان در این زمینه را را در خود جمع کرده است و نخستین بار سال 1988 میلادی در دمشق چاپ شد.
در مورد روایات هم در وبلاگ حوزه علمیه‌ی کوچک ما، تجزیه و ترکیب حدود یکصد روایت مذکور است، ولی در منابع مکتوب کمتر به این مهم پرداخته شده است.
یکی از دست‌اندازهای تسلط به ساختارهای واژگانی عربی بحث اعلال است که به نظر می رسد تمرین و آشنا بودن کلمه به گوش در آن موثرتر…
نکته‌ی بعد لزوم درست و روان خوانی متون روایی و درسی است که باز بایستی با تمرینهای مکرر به آن برسیم. لذا این که صرفا با فراگیری قواعد و مراجعه به لغت بتوانیم از عهده ی فهم یک متن عربی برآییم کافی نیست و سرعت نیز در این زمینه حرف دوم! را می‌زند.
برای این امر هم می توان از پیام‌رسان های موجود برای تشکیل جلسات مباحثه استفاده کرد و هم دوستان میتوانند متون تعیین شده را به صورت آفلاین در سایت ارسال بفرمایند تا رفع اشکال بشود.
منابع عمده ی مورد نیاز آنلاین برای خواندن زبان عربی عبارتند از:
بزرگترین مرجع صوتی دروس حوزه سایت شیادرس متعلق به دفتر تبلیغات اسلامی است:
http://www.shiadars.ir
سایت دیگر در این زمینه که بیشتر شامل دروس میانی و پیشرفته‌ی حوزه است سایت مدرسهی فقاهت میباشد:
http://www.eshia.ir
در مورد لغت عربی قدیمیترین و مهمترین سایت المعانی است:
https://www.almaany.com
اخیرا موسسه نور نیز سایت قاموس را در این زمینه راه‌اندازی کرده است که هنوز در مرحله‌ی آزمایشی است:
https://qamus.inoor.ir
در زمینه‌ی تجزیه و ترکیب قرآن کریم قدیمیترین و خلاقانهترین کار مربوط به دانشگاه لیدز بریتانیاست!:
http://corpus.quran.com/treebank.jsp?chapter=1&verse=1
بعدا این پروژه عینا توسط موسسه‌ی نور نیز پیاده‌سازی شد:
https://quran.inoor.ir/fa/ayah/1/1/analysis
منابع مذکور در نکته ی قبلی به صورت آفلاین و نرم‌افزاری نیز وجود دارند که دو نمونهی مفید آن DVDهای کتابخانه‌ی دروس حوزوی و کتابخانه قواعد ادبیات عربی هستند:
http://www.noorshop.ir/fa/product/11179
http://www.noorshop.ir/fa/product/11180
همه ی CDهای موسسه‌ی نور به صورت آنلاین هم در سایت «ابرنور» دسترس قرار گرفتهاند که با خرید اشتراک سالیانه آنها می‌توان به همه دسترسی داشت:
https://abrenoor.ir
سایر کتب و منابع مورد نیاز عنداللزوم بحول و قوة الهی همین جا آپلود خواهد شد.
تجربه ی ما برای خواندن این دروس در سطح «حوزهی علمیه‌ی کوچک ما» با جلو رفتن در هر روز یک جلسه، حدود دو سال و نیم هست.
یعنی در حدود ششصد و اندی صوت که حدود 10% همه‌ی صوت‌های نامبرده در ابتدای صفحه هست.
اگر این مقدار عمق محتوایی، بازه‌ی زمانی و زمان در روز را کف چنین دوره‌ای فرض کنیم، سقف آن هم می تواند 4 صوت در روز باشد که در این صورت می توانیم این دوره را در بالاترین و کامل‌ترین سطحش در یک بازه‌ی چهارسال و چندماهه بحول و قوة الهی به پایان برسانیم.
مابین این دو هم بازه‌های کوتاه‌تر یا بلندتر و یا تراکم‌های (صوت در روز) بیشتر یا کمتر قابل فرض است.
همچنین حذف و اضافه‌ی گزینشی خود دروس و مطالب هر کتاب هم تاحدی امکانپذیر است.